व्हेरीकोस व्हेन्स म्हणजे काय ? जाणून घ्या मराठीमध्ये
आधी जाणून घेऊ या पायांमधील निलांची संरचना:
शरीराच्या इतर भागातून अशुद्ध रक्त हृदयाकडे शुद्धीकरणासाठी घेऊन जाणाऱ्या रक्तवाहिन्यांना Vein ( नीला ) असे संबोधले जाते.
हातामध्ये आणि पायामधे अश्या प्रकारच्या रक्तवाहिन्यांच्या दोन रचना असतात. Superficial Venous System म्हणजे ज्या नीला आपल्याला त्वचेखाली दिसतात त्या , आणि Deep Venous System म्हणजे धमनीच्या बाजूने (Artery) जाणाऱ्या नीला. ह्या दोन्ही रचना एकत्रित रित्या अशुद्ध रक्त वाहून नेतात, कारण ठिकठिकाणी त्या एकमेकांशी विशिष्ठ पद्धतीच्या झडपांद्वारे ( Venous Valves ) जोडल्या गेलेल्या असतात. ह्या झडपा अश्या पद्धतीने काम करतात कि Superficial Venous System कडून Deep Venous System कडेच फक्त रक्ताचा प्रवाह जातो, साधारणतः उलट्या दिशेने हा प्रवाह कधीच जात नाही.
जांघेच्या भागांमध्येही अश्या प्रकारची एक जोडणी असते ज्यामध्ये Superficial Venous System एकत्रित होऊन एक मोठी नीला ( Great Saphenous Vein ) तयार होते आणि ती Deep Venous System ला एका झडपेद्वारे जोडली गेलेली असते ( याला Saphenofemoral Junction असे संबोधले जाते ). इथेही वर नमूद केल्या प्रमाणे एकदिशीय (Unidirectional) प्रवाह असतो. अश्याच पद्धतीची अजून एक जोडणी गुडघ्याच्या पाठीमागच्या भागात असते ( याला Saphenopopliteal Junction असे संबोधले जाते )
व्हेरीकोस व्हेन्स कशामुळे होतात?
कुठल्याही कारणांमुळे वर नमूद केल्याप्रमाणे एकदिशीय (Unidirectional) प्रवाह जर उलट्या दिशेने वाहू लागला, तर त्याचे रूपांतर व्हेरीकोस व्हेन्स मध्ये होते.
१. दीर्घकाळ उभे राहण्याचा व्यवसाय असलेल्या व्यक्ती (जसे कंडक्टर, शिक्षक, मजूर),
२. गर्भवती महिला ,
३. स्थूल प्रकृती असणाऱ्या व्यक्ती
४. अनुवंशिकता ,
५. वयोमानानुसार झडप निकामी होणे किंवा निलांची भिंत पातळ होणे
यांच्यामध्ये पायाकडून हृदयाकडे अशुद्ध रक्त वाहून नेणाऱ्या (नीला / Vein) वाहिन्यांचा घेर विस्तृत होऊन (फुगून) त्या कालांतराने पिळवटु लागतात. याला “व्हेरीकोस व्हेन्स ” असे म्हणतात . रक्तवाहिन्यांमधील सतत उच्च रक्तदाब आणि निकामी झालेल्या झडपा यामुळे हा प्रकार होतो.
ह्याची काय लक्षणे असतात?
१. सुरुवातीच्या दिवसांत संध्याकाळच्या वेळेस पाय दुखणे,
२. घोट्याजवळचा भाग काळसर पडणे,
३. पायाला खाजव येणे , त्यातून पाणी येणे ,
४. पोटरीच्या भागात गाठी जाणवणे हि लक्षणे दिसू लागतात.
योग्य वैद्यकीय सल्याच्या अभावी कालांतराने पायाच्या घोट्याच्या भागात जखमा होऊन त्या काहीकेल्या सावळत नाहीत. फुगलेली रक्तवाहिनी फुटून रक्तस्त्राव होण्याचीही दाट शक्यता असते.
अशी लक्षणे असल्यास, डॉक्टरांना दाखवून त्यांच्या सल्याने योग्य त्या तपासण्या करून घ्याव्यात. लवकर हि समस्या लक्षात आली तर विशिष्ठ प्रकारचे मोजे (Compression Stockings) , पाय उशीवर वरती उचलून ठेवणे, शक्य झाल्यास कामाचे स्वरूप बदलणे या गोष्टी पाळल्यास बऱ्याच लोकांना आराम मिळतो.
पण उशिरा लक्ष्यात आल्यानंतर किंवा समस्या चिंताजनक असल्यास खराब असलेल्या व्हेन्सचा भाग काढून टाकणे हाच एक उपाय उरतो. त्यासाठी सर्जरी (Perforator Ligation / Stripping / Phlebectomy) हा रामबाण उपाय आहे. निकामी झालेल्या झडपांचा भाग काढून टाकून Superficial आणि deep Venous Systems एकमेकांपासून वेगळ्या करणे जेणेकरून उच्चं दाबाने Superficial Venous System मध्ये रक्तप्रवाह येणे कायमचे बंद होते. हे ऑपरेशन साधारणतः कमरेत भूल देऊन केले जाते. सोनोग्राफी च्या साहाय्याने निर्देशित केलेल्या जागांवर चिरा घेऊन हे केले जाते आणि नंतर टाके घातले जातात. ह्या पद्धतीमध्ये लेसर च्या प्रमाणात व्रण जरी जास्त दिसत असले तरी, समस्या पुन्हा उद्भवण्याची संभावना नाममात्र असते. व्रण कालांतराने नाहीसे होतात. ऑपरेशन झाल्यानंतरही Compression Stockings, रात्री पाय उशीवर उचलून झोपणे , शक्य झाल्यास कामाचे स्वरूप बदलणे या गोष्टी पाळल्या तर रुग्ण लवकर बरा होऊ शकतो. लेझर द्वारे पण हे केले जाऊ शकते. परंतु त्यामध्ये व्हेरिकोज व्हेन्स चा प्रश्न परत उद्भवण्याची संभावना खूप जास्त असते. कुठल्याही आयुर्वेदिक , क्षारसूत्र , किंवा जळू लावून व्हेरीकोस व्हेन्सचा उपचार होत नसतो हे कटाक्षाने सांगावेसे वाटते.
