आपल्या हृदयाकडून इतर भागांकडे शुद्ध रक्त घेऊन जाणाऱ्या वाहिन्यांना धमणी म्हणतात आणि शरीराच्या इतर भागातून अशुद्ध रक्त हृदयाकडे शुद्धीकरणासाठी घेऊन जाणाऱ्या रक्तवाहिन्यांना Vein ( नीला ) असे संबोधले जाते. हातामध्ये आणि पायामधे व्हेन्सच्या दोन रचना असतात. Superficial Venous System म्हणजे ज्या नीला आपल्याला त्वचेखाली दिसतात त्या , आणि Deep Venous System म्हणजे मोठ्या धमनीच्या बाजूने जाणाऱ्या नीला. ह्या दोन्ही रचना एकत्रित रित्या अशुद्ध रक्त ( पायाकडून हृदयाकडे शुद्धीकरणासाठी ) वाहून नेतात , ठिकठिकाणी त्या एकमेकांशी विशिष्ठ पद्धतीच्या झडपांद्वारे ( Venous Valves ) जोडल्या गेलेल्या असतात. ह्या झडपा अश्या पद्धतीने काम करतात कि Superficial कडून Deep Venous System कडेच फक्त रक्ताचा प्रवाह जातो, साधारणतः उलट्या दिशेने हा प्रवाह कधीच जात नाही.
जांघेच्या भागांमध्येही अश्या प्रकारची एक जोडणी असते ज्यामध्ये Superficial Venous System एकत्रित होऊन एक मोठी नीला ( Great Saphenous Vein ) तयार होते आणि ती Deep Venous System ला एका झडपेद्वारे जोडली गेलेली असते ( याला Saphenofemoral Junction असे संबोधले जाते ). इथेही वर नमूद केल्या प्रमाणे एकदिशीय (Unidirectional) प्रवाह असतो. अश्याच पद्धतीची अजून एक जोडणी गुडघ्याच्या पाठीमागच्या भागात असते ( याला Saphenopopliteal Junction असे संबोधले जाते )
कुठल्याही कारणांमुळे वर नमूद केल्याप्रमाणे एकदिशीय (Unidirectional) प्रवाह जर उलट्या दिशेने वाहू लागला, तर त्याचे रूपांतर व्हेरीकोस व्हेन्स मध्ये होते.
कुठल्या व्यक्तींमध्ये होतात व्हेरीकोस व्हेन्स ?
१. दीर्घकाळ उभे राहण्याचा व्यवसाय असलेल्या व्यक्ती (जसे कंडक्टर, शिक्षक, मजूर),
२. गर्भवती महिला ,
३. स्थूल प्रकृती असणाऱ्या व्यक्ती
४. अनुवंशिकता ,
५. वयोमानानुसार झडप निकामी होणे किंवा निलांची भिंत पातळ होणे
या व्यक्तींमध्ये पायाकडून हृदयाकडे अशुद्ध रक्त वाहून नेणाऱ्या (नीला / Vein) वाहिन्यांचा घेर विस्तृत होऊन (फुगून) त्या कालांतराने पिळवटु लागतात. याला “व्हेरीकोस व्हेन्स ” असे म्हणतात . रक्तवाहिन्यांमधील सतत उच्च रक्तदाब आणि निकामी झालेल्या झडपा यामुळे हा प्रकार होतो.
ह्याची काय लक्षणे असतात?
१. सुरुवातीच्या दिवसांत संध्याकाळच्या वेळेस पाय दुखणे,
२. घोट्याजवळचा भाग लाल / काळसर पडणे,
३. पायाला खाजव येणे , त्यातून पाणी येणे ,
४. पोटरीच्या भागात गाठी जाणवणे हि लक्षणे दिसू लागतात.
५. योग्य वैद्यकीय सल्याच्या अभावी कालांतराने पायाच्या घोट्याच्या भागात जखमा होऊन त्या काहीकेल्या सावळत नाहीत. फुगलेली रक्तवाहिनी फुटून रक्तस्त्राव होण्याचीही दाट शक्यता असते.
अशी लक्षणे असल्यास, प्लास्टिक सर्जनना दाखवून त्यांच्या सल्याने दोघे पायांच्या योग्य त्या तपासण्या ( पायांची सोनोग्राफी ) करून घ्याव्यात.
ह्या समस्येवर काय उपचार पद्धती उपलब्ध आहेत?
लवकर हि समस्या लक्षात आली तर :
१. विशिष्ठ प्रकारचे मोजे (Compression Stockings) वापरणे ,
२. पाय उशीवर वरती उचलून ठेवणे,
३. शक्य झाल्यास कामाचे स्वरूप बदलणे
या गोष्टी पाळल्यास बऱ्याच लोकांना आराम मिळतो. गरोदर महिलांमध्ये व्हेरीकोस व्हेन्स ची समस्या असल्यास आणि अश्या व्यक्ती ज्यांच्यामध्ये ऑपरेशन करता येणे शक्य नाही , त्यांनाही हाच सल्ला दिला जातो. पण उशिरा लक्ष्यात आल्यानंतर किंवा समस्या चिंताजनक असल्यास खराब असलेल्या व्हेन्सचा भाग काढून टाकणे हाच एक उपाय आहे . त्यासाठी ओपन सर्जरी (Multiple Perforator Ligation / Phlebectomy) हा खात्रीशीर उपाय ठरतो. ह्या ऑपरेशन मध्ये साधारणतः कमरेत भूल दिल्यानंतर सोनोग्राफी च्या साहाय्याने निर्देशित केलेल्या जागांवर छोट्या चिरा घेतल्या जातात , निकामी झालेल्या झडपांचा भाग डोळ्यादेखत काढून टाकून Superficial आणि deep Venous Systems एकमेकांपासून वेगळ्या केल्या जातात जेणेकरून उच्च दाबाने Superficial Venous System मध्ये रक्तप्रवाह येणे कायमचे बंद होते ; त्यानंतर टाके घातले जातात. रुग्णाला त्याच दिवशी घरी सोडले जाऊ शकते. टाक्यांचे व्रण हे कालांतराने नाहीसे होतात. ऑपरेशन झाल्यानंतरही Compression Stockings, रात्री पाय उशीवर ठेवून झोपणे , शक्य झाल्यास कामाचे स्वरूप बदलणे या गोष्टी पाळल्या तर हि समस्या परत उद्भवण्याची शक्यता कमी असते. लेझर द्वारे पण हे केले जाऊ शकते. परंतु त्यामध्ये व्हेरिकोज व्हेन्स चा प्रश्न परत उद्भवण्याची संभावना ओपन सर्जरीपेक्षा खूप जास्त असते.
व्हेरीकोस अल्सर वर उपचार
व्हेरीकोस व्हेन्स ची समस्या दुर्लक्षित केल्यामुळे होणाऱ्या जखमांना व्हेरीकोस अल्सर म्हटले जाते. ते झाल्यानंतरही वर नमूद केल्या प्रमाणेच ऑपरेशन केल्यानंतर बहुतांशी जखमा ह्या २ ते ३ आठवड्याच्या कालावधीमध्ये सावळतात. तसे न झाल्यास त्या जखमांना प्लास्टिक सर्जरी द्वारे बर केल जाऊ शकते.
– डॉ किरण नेरकर
प्लास्टिक सर्जन , नाशिक
